تەما، میدیای ڕاستی و شیكاری

مێژووی پەرەسەندنی باڵباڵێن لە ناو حزبی کوردیدا

19 Sep
تەما / 19.09.2019

ئارام رەفعەت

 

ئەم بابەتە شرۆڤەی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی ململانێی باڵەکانی ناو حزبەکانی باشوری کوردستان دەکات. لەسەر بنەمای شێوازی ململانێکان و ئەو ستراکتەرە سیاسی و کۆمەڵایەتییانەی کە باڵەکانی لە سەر دروست بووە، مێژووی ململانێکان بۆ چوار قۆناغی جیاواز دابەش دەکەم.

 

 قۆناغی یەکەم؛ لەگەڵ دروستبوونی حزبی هیوا دەست پێ دەکات و بە هەڵوەشاندنەوەی ئەو حزبەش کۆتایی دێت. لەم قۆناغەدا باڵەکان لە شێوەی ململانێی نێوان دوو نەوەی نوێ و کۆن دەردەکەوەن، بۆیە ناونیشانی ململانێی نەوەکانم بۆ داناوە.

 

قۆناغی دووەم؛ لەگەڵ دروستبوونی پارتی دیموکراتی کوردستان دەست پێ دەکات و بە هەرەس (ئاشبەتاڵی) شۆڕشی ئەیلول لە ساڵی ١٩٧٥دا کۆتایی دێت. باڵەکان لەم قۆناغەدا نوێنەرایەتی دوو نوخبەی جیاوازی ناو کۆمەڵگای کوردی دەکەن، ئەویش نوخبەی شار و نوخبەی خێڵە.

 

 قۆناغی سێیەم؛ لە دوای هەرەسەوە دەست پێ دەکات و تا راپەڕینی ١٩٩١ بەردەوامە. ئەم قۆناغە، قۆناغی جیابوونەوەی نوخبەکانە. لەم قۆناغەدا جگە لەوەی هەریەک لە نوخبەی شار و گوند لە رێکخراوی جیاوازدا خۆیان رێک دەخەن، لە هەمان کاتیشدا نوخبەیەکی تری سەربەخۆ و خاوەن رێکخراوی تایبەت بەخۆ دێتە مەیدان، کە ئەویش نوخبەی گوندە.

 

قۆناغی چوارەم و دوا قۆناغ؛ لە دوای راپەڕینەوە دەست پێ دەکات و تا ئێستا بەردەوامە. لەم قۆناغەدا گروپی بەرژەوەندییەکان جێگای نوخبەی شار و خێڵ و گوند دەگرێتەوە، بۆیە ئەم قۆناغەی ململانێی باڵەکانم بە قۆناغی ململانێی گروپی بەرژەوەندییەکان پێناسە کردووە.

 

قۆناغی یەکەم: باڵەکانی حزبی هیوا و ململانێی نەوەکان

لە ساڵی ١٩٣٧ رێکخراوی دارکەر لە لایەن گروپێک لە خوێندکارانی قۆناغی ناوەندی لە کەرکووک دادەمەزرێت. دوای دوو ساڵ ئەم گروپە دەبێتە حزبی هیوا. دامەزرێنەرانی هیوا بڕیار دەدەن کە کەسایەتییەکی کوردستانی خاوەن ئەزموون، تەکلیف بکەن بۆ رابەرایەتیکردنی حزبە تازەکەیان. هەر یەک لە رەفیق حیلمی و ماجید مستەفا پێشنیار دەکرێن بۆ تەکلیفکردنی ئەو ئەرکە. بازەکە لە سەر شانی رەفیق حیلمی دەنیشێتەوە و ئەو دەبێت بە سەرۆکی حزبی هیوا.

حزبی هیوا یەکەم ئەزموونی سەرکەوتووی حزبی مۆدێرنە لە باشوری کوردستان و لەماوەیەکی کەمدا توانی ببێتە خاوەنی ٥٠٠٠ ئەندام لە سەرتاسەری کوردستانی باشوردا.

ئەو دوو جیهانبینییە دژەی ناو هیوا، هەڵقوڵای جیاوازی نێوان دوو نەوەبوون و بووە هۆی دروستبوونی ململانێی نێوان دوو باڵ

بە هاتنی رەفیق حیلمی بۆ ناو حزب و بوونی بە سەرۆکی حزبەکە، دوو نەوەی جیاواز رابەرایەتی ئەو حزبە دەگرنە دەست. رەفیق حیلمی و هەندێک لە ئەفسەرە ئازادیخوازەکان، وەک نەوەی کۆن، لە لایەک و کۆمەڵێک گەنجی خوێندەواری ئەوسای لە چەشنی دڵداری شاعیر و کاکە حەمەی خانەقا، نوێنەرایەتی نەوەی نوێ (گەنجەکان) دەکەن.  

هاتنە مەیدانی حزبی هیوا هاوکات بوو لەگەڵ کۆمەڵێک ئاڵوگۆڕی گرنگ کە کاریگەرییەکی ریشەییان لە سەر کارکردن و چارەنووسی ئەو حزبە دانا.

یەکەم ئاڵوگۆڕ، هەڵگیرسانی شەڕی جیهانی یەکەم بوو، ئەمەش لە لایەکەوە هەژاری و نەداری بە سیستەماتیکراوی دەوڵەتی عێراقی لە کوردستان زیاد کرد و لە لایەکی تریشەوە بەریتانیا جارێکیتر هەژموونی خۆی بە سەر عێراقدا سەپاندەوە.

ئاڵوگۆڕی دووەم، هەڵکشانی مەدی فاشیزم و شۆڤێنیزمی عەرەب بوو لە عێراقدا، کە لە کودەتاکەی رەشید عالی گەیلانیدا گەیشتە چڵە پۆپە و کودەتاچییەکان گوتار و سیاسەتێکی فاشییانەیان لە دژی کورد پەیڕەو دەکرد.

ئاڵوگۆڕی سێیەم، جوڵانەوەی گەلانی ئازادیخوازی ژێردەستی کۆلۆنیالیزمی بەریتانی و فەڕەنسی، کە راگەیاندنی دەیان دەوڵەتی سەربەخۆ لە وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقیای لێکەوتەوە.

ئاڵوگۆڕی گرنگی چوارەمیش، هەڵکشانی هەژموونی سۆڤیەت لە ناوچەکەدا بوو کە لەگەڵ خۆیدا مەدی مارکسیزم و سۆسیالیزم و بیرۆکەی مافی چارەی خۆنووسینی گەلانی هێنایە ناوچەکە.

دوا ئاڵوگۆڕ و بەڵام کاریگەرترینییان، یاخیبوونی چەکداری لە ناوچەی بارزان و هێرشی ناڕەوا و دڕندانەی دەوڵەتی عێراقی بۆ سەر ئەو ناوچەیە و بەشداری حزبی هیوا لە رێگای ئەفسەرە ئازادەکانەوە لەو جوڵانەوەیەدا بوو.

تاک بە تاکی ئەو ئاڵوگۆڕانە حزبی هیوایان خستە بەردەم دووڕێیانێکەوە و دەبووایە ئەم حزبە هەڵوێست و سیاسەتەکانی خۆی لە سەر بنەمای ئەو دراو و ئاڵوگۆڕە تازانە دابڕێژێتەوە. لێرەدا دوو تەفسیر و دوو را و دوو هەڵوێستی پێچەوانە بەرامبەر سەرجەم ئەو پرسانە دروست دەبن. جیاوازی تەفسیر و را و هەڵوێستەکان هەردوو نەوەی کۆن و تازەی ناو هیوا رووبەڕووی یەکتر دەکاتەوە.

رەفیق حیلمی بە هەموو پێوانەکان بژاردە (ئیلیت)ی نیشتیمانی و شاری (ئەربان)ی سەردەمی خۆی بوو. ئەو نیشتیمانپەروەرێکی رۆشنبیر و خاوەن ئەزموون بوو. حیلمی حوکمڕانی عوسمانییەکان، حوکمڕانی شێخ مەحمود، حوکمڕانی ئینگلیز و دەوڵەتی عێراقی ئەزموون کردبوو. ئەو لایەنگرێکی دڵسۆز و بێڕیای شێخ مەحمود و شانشینەکەی بوو. بەڵام، رەفیق حیلمی بە بەراورد لەگەڵ دامەزرێنەرانی حزب، کە هێشتا خوێندکاری ناوەندی و ئامادەیی بوون، لە سەر نەوەی کۆن هەژمار دەکرا و ئەوەش بە کردەوە لە مامەڵەیان لە مەڕ سیاسەتی حزب لەگەڵ ئەو رووداوانەی سەرەوەدا رەنگی دایەوە.

لە کۆی ئەو رووداوانەدا، رەفیق حیلمی و نەوەی کۆن، لایەنگری ئەوە بوون کە لە چوارچێوەی فەلەکی بەریتانیدا مامەڵەی سەرجەم رووداوەکان بکەن. ئەو پێیوابوو ئەگەر لە هەر  هەڵوێست و هەنگاوێکدا نەزەر و بەرژەوەندییەکانی بەریتانیا لە بەرچاو نەگیرێ، ئەو هەڵوێست و هەنگاوانە مەحکوم بە شکست دەبن.  گەنجەکانی هیواش پێیانوابوو کە دەبێت تەحەدا و دژایەتی بەرژەوەندییەکانی بەریتانیا بکەن و، لەگەڵ پەیوەستبوون بەو رەوتە تازەیەی رزگاری گەلان و پرۆسەی دیکۆلانیزە کردن و جوڵانەوەی چەپی جیهانی بوون و لە هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی سۆڤیەتدا بوون.

 ئەم دوو جیهانبینییە دژەی ناو هیوا، هەڵقوڵای جیاوازی نێوان دوو نەوەی ناو ئەو حیزبە بوون و سەرئەنجام بووە هۆی دروستبوونی ململانێی نێوان دوو باڵ لە ناو هیوادا: باڵی نەوەی کۆن، بە سەرۆکایەتی رەفیق حیلمی و پشتیوانی ماجد مستەفا و ئەفسەرە ئازادیخوازەکان و هەندێک لە ئەندامانی حزبی هیوا، ئەوانەی سەر بە چینی سەرەوەی ناو کۆمەڵگا بوون. نەوەی دووەمیش لە دڵدار و هاوڕێکانی پێکهاتبوون، ئەوانەی هێشتا لە قۆناغی ناوەندی و ئامادەیی و سەرەتایی زانکۆدا دەیانخوێند. لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا و وەرچەرخانە خێراکانی پەیوەست بە جەنگی جیهانی دووەم، ململانێی نێوان دوو باڵەکەی هیوا بە جۆرێک قووڵ دەبێتەوە، ئەو حزبە لە پەل و پۆ دەخات و دواجار  هیوا لە کۆتایی ١٩٤٤دا لە فڕین دەکەوێت و هەڵدەوەشێتەوە.

حزبی هیوا کۆمەڵێک نەریتی سیاسی لە دوای خۆی بەجێ هێشت، لەوانەش باڵباڵێن و کەلتووری یەکتر قەبوڵنەکردن و فەشەلهێنان لە دۆزینەوەی زەمینەی هاوبەش بۆ پێکەوە کارکردن

دوا بە دوای هەڵوەشاندنەوەی هیوا و بۆ چەند دەیەیەک، سەرکردە گەنجەکانی هیوا بوونە رۆح و بەدەنەی زۆربەی حیزب و جوڵانەوەکانی باشور، لەوانەش رزگاری و تێکۆشین و پارتی و تەنانەت یەکێتیش. لە بەر ئەم هۆکارەش، حزبی هیوا کۆمەڵێکی زۆر میرات و نەریتی سیاسی لە دوای خۆی بەجێ هێشت، لەوانەش پرسی باڵباڵێن و کەلتووری بەریەککەوتن و یەکتر قەبوڵنەکردنی باڵەکان و فەشەلهێنان لە دۆزینەوەی زەمینەی هاوبەش بۆ پێکەوە کارکردن.

 

باڵەکانی پارتی: ململانێی بژاردە (نوخبە)ی شار و خێڵ

یەکێک لە نەریتە گرنگەکانی حزبی هیوا کە گوازرایەوە بۆ ناو پارتی دیموکراتی کوردستان، هاوپەیمانێتی نێوان بژاردەی شار و خێڵ بوو. بۆ پشتیوانیکردنی جوڵانەوەکەی بارزان، حیزبی هیوا بڕیاری دا کە کۆمیتەیەک بۆ ئەو ئەفسەرە ئازادیخوازانە پێک بێنێت کە بە نهێنی ئەندامی حزبی هیوابوون، بەڵام لە سەر راسپاردەی رژێمی مەلەکی چوبوون بۆ تەنسیق لەگەڵ بارزانییەکان. ئەو کۆمیتەیە ناو نرا کۆمیتەی ئازادی، کە مستەفا بارزانی سەرۆکی بوو لەگەڵ کەسێکی تری بارزانی ئەندامی بوو، باقی ئەندامەکانی تری ئەو کۆمیتەیە ئەفسەرە ئازادیخوازەکان بوون.

ئەم ئەزموونەی حزبی هیوا، سەرەتا لە دامەزراندنی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران لە ساڵی ١٩٤٥دا دووبارە کرایەوە. حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران لە ئەنجامی هاوپەیمانێتی نێوان نوخبەی شار لە رۆژهەڵات کە لە ژێکافدا خۆیان رێک خستبوو (زۆرکەس ژێکاف بە لقی رۆژهەڵاتی حزبی هیوا هەژمار دەکەن) لەگەڵ بژاردەی ئاینی و خێڵ بە سەرۆکایەتی پێشەوا قازی محەممەد دامەزرا. هاوشێوەی کۆمیتەی ئازادی، پێشەوا دەبێتە سەرۆک و ئەندامان کۆمیتەی ناوەندی حزب پێک دێنن.

ساڵێک دواتر و لە ١٩٤٦دا هەمان ئەزموونی هاوپەیمانی بژاردەی شار و خێڵ لە باشور و لە دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کورددا دووبارە دەبێتەوە. بژاردەی خێل لە لایەن هەریەک لە مستەفا بارزانی وەک سەرۆکی حزب و شێخ لەتیفی حەفید و کاکە زیادی کۆیە، وەک جێگرانی سەرۆکی حزب نوێنەرایەتی دەکرێت. بژاردەی شاریش لە لایەن ئەندامانی حزبی هیوا (کە دواتر بووبوون بە رزگاری) لە ناو پارتیدا نوێنەرایەتی دەکران و مەکتەبی سیاسی و کۆمیتەی ناوەندییان بە دەستەوە بوو.

لێرەوە فۆرمێکی تازەی باڵباڵێن لە ناو یەک حزبدا هاتە ناو کایەی سیاسی لە کوردستان. هەر لە سەرەتاوە، پارتی بە جۆرێک دامەزرا کە  نوخبەی خێڵ سەرۆکایەتی پارتی بە دەستەوە بێت و نوخبەی شاریش مەکتەبی سیاسی. ئەم فۆرم و ستراکتەرەی لە ناو پارتیدا پرسی باڵباڵێنی بە موئەسەسە کرد و رۆڵ و بەرپرسیارێتی باڵەکانیشی دیاری کرد و تا ئاشبەتاڵی ساڵی ١٩٧٥ بە تۆخی و لە ١٩٧٥ بە دواوە و تا ئێستاش بە فۆرمی جیاواز و کاڵتر لە ناو پارتیدا دەبینرێت.

یەکەم درز لە نێوان ئەو دوو باڵەدا لە هەمان ساڵی دامەزراندنی پارتیدا دەرکەوت. لەو ساڵەدا مەکتەبی سیاسی پارتی لە بەیاننامەکانیدا عێراقی وەک داگیرکەر و کوردستانی باشوریشی وەک وڵاتێکی داگیرکراو وەسف کرد و داوای دیاریکردنی مافی چارەنووسی گەلی کورد و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانی دەکرد. بە پێچەوانەوەش، مستەفا بارزانی، وەک سەرۆکی حزب لە بەیاننامەیەکدا تەئکیدی لەسەر عێراقیبوونی خۆی و هاوپەیمانی کورد و عەرەب و مانەوەی گەلی کورد وەک بەشێکی دانەبڕاو لە عێراقی دەکرد.

دووەم درزی نێوان نوخبەی شار و نوخبەی خێڵ لە گەڕانەوەی چوار ئەفسەرە شەهیدەکەی کوردستاندا خۆی دەنوێنێت، کە هەر یەک لە محەممەد قودسی و مستەفا خۆشناو و عیزەت عەبدولعەزیز و خەیروڵڵا عەبدولکەریم بوون. ئەو سەربازە ئازادانە لە ساڵی ١٩٤٣ و لە سەر خواستی حزبی هیوا چوون بۆ بارزان و پەیوەست بوون بە یاخیبوونەکەی بارزان و هەر چواریشیان دامەزرێنەری سەرەکی  کۆمیتەی ئازادی بوون. بێجگە لەوە، چوار ئەفسەرەکە ئەندامی سەرەکی ئەو کۆمیتەیە بوون و دواتریش پەیوەست بوون بە کۆماری مەهابادەوە و لە دامەزراندنی پارتی و تەنانەت نووسینی بەرنامەی ئەو حزبەدا رۆڵی بەرچاویان هەبوو. بەڵام، دوای روخانی کۆماری مەهاباد ئەوان ئامادە نەبوون لەگەڵ بارزانی روو لە سۆڤیەت بکەن و لە بری ئەوە بڕیاری گەڕانەوەیان دا بۆ عێراق. زۆر سەرچاوە باس لەوە دەکەن کە چوار ئەفسەرەکە دەیانزانی بە گەڕانەوەیان بۆ عێراق لە سێدارە دەدرێن. سەرەڕای ئەوە، کێشەی نێوان ئەفسەرە ئازادەکان و بارزانی هێندە قووڵ دەبێت، کە ئەوان ئامادە نەبوون لەگەڵ بارزانیدا روو بکەنە سۆڤیەت و وەک ئەو و هاوەڵەکانی ژیانی خۆیان بپارێزن.

هەر لە سەرەتاوە، پارتی بە جۆرێک دامەزرا کە  نوخبەی خێڵ سەرۆکایەتی پارتی بە دەستەوە بێت و نوخبەی شاریش مەکتەبی سیاسی. ئەم فۆرم و ستراکتەرە لە ناو پارتیدا پرسی باڵباڵێنی بە موئەسەسە کرد

بەمجۆرە دەبینین، هەر لە سەرەتاوە پارتی وەک تاکە حزبی کوردستانی بە دوو باڵی جیاواز، کە باڵی خێڵ و شار بوون لە دایک دەبێت و لە ساڵانی یەکەمیشیدا بە ئاشکرا کێشەی ئەو دوو باڵە زەق دەبنەوە.

لەگەڵ چوونی بارزانی بۆ سۆڤیەت، باڵی خێڵ لە ناو پارتیدا پاشەکشە دەکات و هەر یەک لە شێخ لەتیف و کاکە زیاد پاسیڤ دەبن. لە ساڵی ١٩٤٧ تا گەڕانەوەی بارزانی، لە دوای روخانی رژێمی پاشایەتی عێراق لە ساڵی ١٩٥٨دا، پارتی وەک حزبێکی یەک دەست و یەک باڵ دەمێنێتەوە. هەرچەندە لەو ماوەیەدا دوو ئاراستەی مارکسی (عێراقچی) و ئاراستەی کوردایەتی (کوردستانی) لە حزبدا دەرکەوتبوون، بەڵام پارتی وەک حزبی نوخبەی شاری دوور لە ململانێی نوخبەی شار و خێل مایەوە. ئەمەش وایکرد لەو ماوەیەدا پارتی گەشە و ئاڵوگۆڕی مەعنەوی بەرچاو بەخۆیەوە ببینێت.

یەکێک لەو گەشە و ئاڵوگۆڕانەی کە پارتی لە غیابی باڵی خێڵدا بە خۆیەوە بینی گۆڕینی ناوی پارتی بوو لە پارتی دیموکراتی کوردەوە بۆ پارتی دیموکراتی کوردستان. کە ئەمەش وەرچەرخانێکی نەوعی بەرچاو بوو لە ئاراستەی ئەتنیکییەوە بەرەو ئاراستەی نیشتیمانی (کوردستانی). جگە لەوە،  پارتی لەو ماوەیەدا کۆمەڵێک ئۆرگانی کوردستانی بۆ چین و توێژە جیاوازەکانی کوردستان و جیاواز لەوانەی عێراق دامەزراند، لەوانەش یەکێتی مامۆستایانی کوردستان، یەکێتی قوتابییانی کوردستان و یەکێتی ژنانی کوردستان. ئەم پرۆسەیە دەکرێت وەک پرۆسەی نیشتیمانسازی کوردستانی تەریب بە نیشتیمانسازی عێراقی هەژمار بکرێت.

گەڕانەوەی مستەفا بارزانی و دەستبەکاربوونەوەی وەک سەرۆکی پارتی، سەر لە نوێ و بە شێوەیەکی فراوانتر کێشەی باڵباڵێنی نێوان نوخبەی شاری و نوخبەی خێلی هێنایەوە ئاراوە.

لە ساڵی ١٩٥٩، بارزانی بە زەبری هێز و بێ گەڕانەوە بۆ بڕیاری حیزب، هەمزە عەبدووڵلا لە پۆستی سکرتێری پارتی لا دەدات. ئەمەش ئاماژەیەکی گرنگی سەرهەڵدانەوە و قوڵبوونەوەی ململانێی نێوان هەردوو نوخبەی شار و خێڵی ناو پارتییە، ململانێکە لە کاتێکدایە کە هێشتا ساڵێک بە سەر هاتنەوەی بارزانیدا تێنەپەڕیبوو.

هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلول و هاتنە پاڵی ئاغا و شێخ و گوندنشینان بۆ پاڵ ئەو جوڵانەوەیە، هەم کێشەی نێوان هەردوو باڵی شار و خێڵی قوڵتر کردەوە و هەم هاوسەنگی هێزی لە بەرژەوەندی نوخبەی خێڵدا وەرچەرخاند.

لە ساڵی ١٩٦٦ دا ململانێی نێوان دوو باڵی شار و خێڵ گەیشتە ئاستی تەقینەوە. سەرەتا، لە کۆی ١٨ ئەندامی مەکتەبی سیاسی پارتی (باڵی نوخبەی شار) ١٤ ئەندام لە بەیاننامەیەکدا داوای لەکارلادانی بارزانییان وەک سەرۆکی پارتی کرد. لە بەرامبەردا، بارزانی لە رێگەی بەکارهێنانی هێز و هێرشی چەکدارییەوە، رووبەڕووی ئەم بڕیارەی مەکتەبی سیاسی بووەوە. هێرشە چەکدارییەکەی بارزانی بۆ سەر باڵی نوخبەی شاری کە سەرەتا بە باڵی مەکتەبی سیاسی و دواتر بە باڵی جەلالییەکان ناسرا، بە جۆرێک قوڵ بووەوە کە باڵی شاری ناچار کرد بچنە پاڵ رژێمی داگیرکەری عێراقەوە.

هێرشی چەکداری بارزانی بۆ سەر مەکتەبی سیاسی و تەسلیمبوونەوە و راکردنی ئەو باڵە بە حکومەتی عێراقی لە ساڵی ١٩٦٦دا و چەکدارکردنیان لە لایەن حکومەتەوە لە دژی شۆڕش، بووە سەرەتایەکی تراژیدی و خوێناوی ململانێی نێوان باڵەکان لە ناو حزبی کوردیدا و دووبەرەکی و درزی گەورەی خستە ناو ماڵی کوردی و جوڵانەوەی نەتەوەیی کوردستانی. تا ئێستاش ئەو دووبەرەکی و درزە بە شکڵ و فۆرمی جیاواز بەردەوامە.

شەڕی هەردوو نوخبەی خێڵ و شار لە ١٩٦٦دا سێ دەرئەنجامی تێکهەڵکێشراوی گرنگی لەگەڵ خۆیدا هێنا.

دەرئەنجامی یەکەم، درزی گەورەی هاوپەیمانێتی نێوان ئەو دوو نوخبەیە کە لە سەردەمی هیواوە بونیاد نرابوو. لێرەدا دەستی بارزانی ئاواڵە دەبێت بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییەی کە بە هۆی ترازانی نوخبەی شار دروست ببوو بە کەسانی ئارەزوومەندی خۆی پڕ بکاتەوە. لەم قۆناغەدا بۆشاییەکەی نوخبەی شار بە کۆمەڵێک رۆشنبیری چینی ناوەڕاستی شاری پڕ دەکرێتەوە کە لە ئاستی ئەم ئەرکە قورسەی ئەوێ رۆژێی قۆناغی شۆرشدا نەبوون. هەرچەندە لە دوای بەیاننامەی ١١ی ئازاری ١٩٧٤ نوخبەی شار ناچار بە تەسلیمبوونەوە بە نوخبەی خێڵ بوونەوە، بەڵام هەرگیز نەیانتوانی ئەو رۆڵ و جێگە و پێگەیەی هەیانبوو بە دەستی بێننەوە و زۆربەیان لە ژێر چاودێری و جۆرێک لە ئیقامەی جەبریدا بوون. ئەوانەی تریشیان یان پاسیڤ ببوون یان تەسلیم بە ئیرادەی خێڵ ببوون.

دووەم درزی نێوان نوخبەی شار و نوخبەی خێڵ لە گەڕانەوەی چوار ئەفسەرە شەهیدەکەی کوردستاندا خۆی دەنوێنێت

دەرئەنجامی دووەم، دوورکەوتنەوە و لێدانی نوخبەی شار دەرفەتی هەڵکشان و باڵادەستی هەژموونی نوخبەی خێڵی بە سەر هەموو جومگەکانی شۆڕشدا رەخساند. لە ١٩٦٦ بە دواوە، ئەوەی شۆڕشی ئیدارە دەکرد زیاتر نوخبەی خێڵ بوو نەک شاری، ئەمەش بووە هۆی سەر لە نوێ بەخێڵکردنەوەی زۆربەی کایەکانی شۆڕش و تەنانەت کۆمەڵگای کوردیش.

دەرئەنجامی سێیەم، کە لێکەوتەی هەردوو دەرئەنجامی سەرەوەیە، ئاشبەتاڵ و هەرەس بوو. توانا فکری و زیهنییەکانی نوخبەی خێڵ لەو ئاستەدا نەبوو کە بتوانێت پەی بە هاوکێشە و ئاڵوگۆڕ و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و هاوسەنگیی و دراوە ناوخۆییەکان بەرێت. سەرئەنجام خۆی لە دۆخی کشمەلیکیدا بینییەوە و جگە لە ئاشبەتاڵ و هەرەسهێنان بە شۆڕش و قوربانی ١٤ساڵی نەتەوەیەک و لەباربردنی دەسکەوت و خەونەکانی، هیچ دەریچەیەکی تر شک نەبات. ئەگەر ئیدارەی نێوان هەردوو باڵی شار و خێڵی نوخبەی کوردی بە ئاراستەیەکی تری لێکتێگەیشتن و هاوکاری و پێکەوەژیان بووایە، هەرگیز چارەنووسی شۆڕشی ئەیلول و گەلی کورد بەو ئاقارە کارەساتئامێز و ماڵوێرانییەدا نەدەڕۆیشت.

 

قۆناغی سێیەم: ئۆتۆنۆمی نوخبەکان

لە دوای هەرەس و بە دیاریکراویش لە ١٩٧٦ بە دواوە خەباتی چەکداری دەست پێ دەکاتەوە و تا راپەڕینی ١٩٩١ بەرز و نزمی بە خۆوە دەبینێت و بەردەوام دەبێت.

لەم قۆناغەدا، نوخبەی خێڵ پاشەکشە دەکات، بەڵام مەیدان چۆڵ ناکات و نوخبەی گوند وەک کاراکتەرێکی نیمچە سەربەخۆ بۆشاییەکە پڕ دەکاتەوە و نوخبەی شاریش بە شێوازێکی تر لە قاڵبی رێکخراوی سەربەخۆ دێتەوە مەیدان. گۆڕەپانی سیاسی کوردستان دابەش دەبێت بەسەر دوو بەرەدا، بەرەی یەکەم یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و بەرەی دوەمیش بەرەی "جود" (کە کورتکراوەی عەرەبی جەبهە وەتەنییە دیموقراتیە) بوو. "جود" بە سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان و ئەندامێتی هەر یەک لە حزبی شوعی و حزبی سۆشیالیست (کە لە بزووتنەوەی سۆشیالیستی ناو یەکێتی جیا بووبووەوە و زیاتر بە حسک دەناسرا) و پارتی سۆشیالیستی کورد (پاسۆک) بوون. هەر دوو بەرەکە تا رادەیەکی زۆر لە رووی هاوبەندی و هاوپەیمانێتییەوە لە یەک دەچون، کە دەکرێت بە هاوپەیمانێتی هەر سێ نوخبەی شار و گوند و خێڵ وەسف بکرێت.

لە ناو یەکێتیدا، نوخبەی شار لە کۆمەڵەی رەنجدەرانی کوردستاندا خۆیان رێک خستبوو، نوخبەی گوند (کەسایەتییە سەربازی و سیاسییەکانی باکگراوند لادێیی) لە بزووتنەوەی سۆشیالیستدا و نوخبەی خێڵیش (ئاغا و شێخەکان) لە هێڵی گشتیدا.

بەرەی "جود" هاوشێوەی یەکێتی، رێکخراوێکی یەکگرتوو و یەک هێز و یەک رابەر نەبوون و حیزبەکانی ناو "جود" ئازادی زیاتریان هەبوو لە رێکخراوەکانی ناو یەکێتی. بەڵام هەمان دابەشبوونی شار و دێ و خێل لە بەرەی "جود"یشدا دەبینرا. هەریەک لە شیوعی و پاسۆک نوێنەرایەتی شار و، حسک نوێنەرایەتی گوندی دەکرد و خێڵیش رابەرایەتی پارتی دەکرد. راستە ریزی دووەمی سەرکردەکانی پارتی لە دەست کۆمەڵێک لە جیلی دووەمی رۆشنبیرانی شاردا مابووەوە، بەڵام رۆڵی ئەم گروپەی ناو پارتی لە چاو مەرکەزییەت و باڵادەستی ماڵباتی بارزانی و بە تایبەت ئیدریس بارزانی و مەسعود بارزانی، رۆڵێکی لاوەکی و پاسیڤ بوو.

ئەوەی لە ریزبەندی ئەم قۆناغەدا دەبینرێت، هاتنە مەیدانی نوخبەی دێیە. سەرکردەکانی بزووتنەوەی سۆسیالیست، کە دواتر بە سەر هەر دوو گروپی حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان و یەکێتی شۆڕشگێڕانی کوردستاندا دابەش بوون، نمایندەی نوخبەی گوند بوون. هەر یەک لە عەلی عەسکەری و رەسول مامەند و زۆرینەی سەرکردایەتی و کادیرە ناوەندییەکانی بزووتنەوە لەو نوخبەیە بوون.

ئەگەر ئیدارەی نێوان هەردوو باڵی شار و خێڵ بە ئاراستەی هاوکاری و پێکەوەژیان بووایە، هەرگیز چارەنووسی شۆڕشی ئەیلول و گەلی کورد بەو ئاقارە نەدەڕۆیشت

 

باڵباڵێنی دوای راپەڕین: ململانێی گروپی بەرژەوەندییەکان

راپەڕین قۆناغێکی تازەی هاوبەندی و هاوپەیمانی و جەمسەرگیری هێنایە ئاراوە. ئەم قۆناغە، قۆناغی حوکمڕانی حزبی کوردییە. راپەڕین رێگای بۆ حزبەکانی شاخ تەخت کرد تا بگەڕێنەوە شار و ئەو بۆشاییە پڕ بکەنەوە کە بە هۆی وەدەرنانی هێزی داگیرکەری عێراق هاتبووە ئاراوە و سەرئەنجام ئیدارە و دەسەڵاتی هەرێم بگرنە دەست. تا ئەوسا، کۆمەڵگای کوردی نە ئەزموونی حوکمرانی کوردی و نە مامەڵە لەگەڵ حزبی کوردی دەسەڵاتداری کوردی هەبوو، جگە لە حزبەکانی شاخ ئەزموونی هیچ حزبێکی تری کوردستانیشی نەکردبوو. کۆمەڵگای کوردی نەیتوانیبوو ببێتە خاوەنی توێژی تەکنۆکرات و نوخبەی حوکمڕان. حزبە کوردستانییەکان دەبووایە بۆشایی نەبوونی تەکنۆکرات و نوخبەی حوکمڕانیش بە سەرکردە و کادیرەکانیان پڕ بکەنەوە.

بەر لە راپەڕین، بە دیاریکراوی لە کۆتایی ساڵی ١٩٨٧ و سەرەتای ١٩٨٨دا، هەردوو بەرەی رکابەری یەکێتی و "جوود" لە ناو بەرەیەکی فروانتردا هاوپەیمانیەتییەکیان دروست کردبوو کە بە بەرەی کوردستانی دەناسرا. بەرەی کوردستانی هەر زوو بۆشایی ئیداری هەرێمی کوردستانی پڕ کردەوە و تا هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە مانگی ئایاری ١٩٩٢دا، ئیدارەی کوردستانی کرد. حوکمڕانی بەرە بۆ ماوەی یەک ساڵ، سروشت و فۆرمی باڵباڵێنی لە ناو حیزبە کوردیەکاندا گۆڕی.

لە لایەکەوە، سەرجەم حزبەکانی ناو بەرەی کوردستانی بەشدار بوون لە حوکمڕانی وڵات. هەرچەندە ئەو بەشدارییە لە سەر بنەمای هەر حزبەی بە قەوارەی خۆی بوو، بەڵام هەموو حزبەکانیش مافی ڤیتۆیان هەبوو لە پرسە گرنگەکاندا و هەموو حزبەکان لە سەرجەم ئۆرگانەکاندا نوێنەرییان هەبوو.

لەلایەکی ترەوە، پێوانە و کرایتریا بۆ پڕکردنەوەی هەر پۆستێکی ئیداری، سەربازی یان حزبی جێگە و پێگەی شەخسی کاندیدەکە بوو لە شاخ، نەک تەکنۆکراتی یان پێگە و ئینتیمای کۆمەڵایەتی کاندیدەکە. بە مانایەکی تر، گرنگ نەبوو کە کەسی کاندید بۆ وەرگرتنی پۆستەکە سەر بە کام ناوەندی کۆمەڵایەتی کوردەوارییە، واتە ئایا سەر بە شارە، خێڵە یان گوندە، بەڵکو پێوانە ئەوە بوو پێگەی سەربازی و حزبی کەسەکە لە سەردەمی شاخ چی بووە.    

ئەم دوو ئاڵوگۆڕە سەرجەم تەرکیبەی باڵباڵێنی لە ناو حزبەکاندا هەڵوەشاندەوە و ئارایشی دایەوە. یەکێک لە دەرکەوتەکانی ئەم ئارایشدانەوەیە روخانی دیوار و بەربەستی نێوان نوخبەی خێڵ و شار و گوند بوو. ئەم روخانی دیوارە، هۆکارێکی گرنگی خۆ هەڵوەشاندنەوە و ئاوێتەبوونی کۆمەڵەی رەنجدەران و یەکێتی شۆرشگێران بوو و، یەکێک بوو لەو هۆکارانەش کە پاسۆک و پارتی گەل و حسکیشی ناچار بە خۆهەڵوەشاندنەوە و دابەشبوون بە سەر یەکێتی و پارتیدا کرد.

لە دوای دامەزراندنی حکومەتی هەرێم و هەڵوەشانەوەی بەرەی کوردستانی، هەر دوو حزبە سەرەکییەکەی ناو بەرە، یەکێتی و پارتی بوونە دوو حزبی حوکمڕان و سەرجەم حزبەکانیتر پاشەکشەیان کرد و هەندێکیشیان هەڵوەشانەوە. بۆیە، لە ئێستا بەو لاوە، تەرکیزی سەرەکیم لە سەر سروشتی باڵباڵێنی ناو ئەو دوو حیزبە دەبێت.

لێرە بە دواوە، جەمسەرگیریی و باڵباڵێنە کۆنەکان کە لە سەر بنەمای پێناسە و پێوەر و بەرژەوەندی و ئینتیمای کۆمەڵایەتی و فکری داڕێژرابوو کۆتایی دێت و لە بری ئەوە جەمسەرگیری و گروپبەندی و باڵباڵێنی تازە کە دەرهاویشتەی واقیعی تازە بوو، واقیعێک کە پێگەی ئەوانی لە شۆڕشگێڕی شاخەوە گۆڕی بۆ حوکمڕانی شار دروست بوو. هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان و دامەزراندنی حکومەتی هەرێم ئەو ئاراستەیەی تۆختر کردەوە و شێوازێکی تری گروپبەندی و جەمسەرگیری و سەرئەنجام باڵباڵێنی هێنایە ئاراوە.

دوای پێکهێنانی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان تا ئێستا، شێوازێکی تری باڵباڵێن هاتووەتە ئاراوە ئەویش باڵباڵێنی گروپی بەرژەوەندییەکانە

یەکەم دەرهاویشتەی ئەم واقیع و بارودۆخە تازەیە، یەکگرتنەوەی هەموو نوخبە و گروپ و توێژەکان لە ناو هەر دوو حزبە سەرەکییەکەدا. دەرهاویشتەی دووەمی ئەو واقیعە تازە ئەوە بوو کە سەرکردە و بەرپرسەکانی پارتی، یەکێتی بە هەر دوو باڵە کۆنەکەیەوە (کۆمەڵە و شٶرشگێڕان)، حسک، پاسۆک و پارتی گەل و بەشێکی شیوعی بۆ پاراستنی هەژموون و پێگە سیاسی و ئابوورییە تازەکانیان ناچار بە دامەزراندنی گروپی بەرژەوندییەکان دەبن.

گروپی بەرژەوەندییەکان لە ناو هەر حیزبێکدا لە کۆمەڵێک سەرکردە (ئەندامانی مەکتەب سیاسی و سەرکردایەتی) و کادیری ناوەندی و ناوچەیی پێکدێن. ئەو گروپە لە دەوری سەرکردەیەکی دەستڕۆیشتوو یان ئەندامێکی بنەماڵەی حاکمی ناو حزب کۆ دەبنەوە بە ئامانجی پاراستن و گەشەپێدانی بەرژەوەندی و پێگەی حزبی و حکومی و دارایی ئەندامانی گروپەکەیان. بەمجۆرە دوای پێکهێنانی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان تا ئێستا، شێوازێکی تری باڵباڵێن هاتووەتە ئاراوە ئەویش باڵباڵێنی گروپی بەرژەوەندییەکانە.

هێڵەکانی ئەم فۆرمە لە باڵباڵێن، لە هەندێک حاڵەتدا بە پانتایی ئینتیما حیزبییە کۆنەکاندا، (کۆمەڵە و ئاڵای شۆرش و شۆڕشگێڕان و سۆشیالیست) لە ناو یەکێتیدا و (لایەنگرانی مەسعود بارزانی، ئیدریس بارزانی یان باکگراوندی سۆشیالیست و پاسۆک و پارتی گەل) لە ناو پارتیدا تێپەڕ دەبێت. لە هەندێک حاڵەتی تریشدا ئەو هێڵانە بە ناو ئینتیمای ئایدیۆلۆژی، شارچێتی، ناوچەگەرێتیدا تێپەڕ دەبن. بەڵام دواجار پاراستنی بەرژەوەندییە هەمەلایەنەکانی ئەندامە سەرەکییەکانی گروپ پانتایی گشتی باڵباڵێنەکان پێکدێنن.

لەناو پارتیدا، کە لە دەرەوەی بنەماڵەی حاکمدا (کە پاشماوەی نوخبەی خێڵی ناو پارتییە) کەمتر بوار و دەرفەت بۆ سەرکردە و رابەری تر دەردەکەوێت و دەرفەتی ئیبرازبوونی ناوەندی بڕیاری تر لە دەرەوەی بنەماڵە نەڕەخساوە، باڵباڵێنەکە لە لایەن دوو ئەندامی بنەماڵەوە، نێچیرڤان و مەسرور، رابەرایەتی دەکرێت و تەحەکومی پێوە دەکرێت. گروپی بەرژەوەندییەکانی ناو ئەو حیزبە، بۆ مانەوەیان و راگرتنی پارسەنگی هێزیان دەبێت لە دەورەی یەکێک لەو دوو ئەندامی بنەماڵەیە کۆ ببنەوە.

لەناو یەکێتیدا، کە دەرفەتی زیاتر بۆ کەسایەتییەکانی دەرەوەی بنەماڵەی تاڵەبانی رەخساوە، جگە لە باڵی بنەماڵە، هەر یەک لە باڵەکانی کۆسرەت و بەرهەم ساڵح توانای دەرکەوتن و مانەوەیان هەبووە. هەم لە حاڵەتە پارتییەکەدا و هەم لە باڵباڵینە یەکێتییەکەدا ئەوەی سەرکردە و بەرپرسەکانی لە دەوری باڵە جیاوازەکاندا رێک خستووە و کۆ کردووەتەوە بەرژەوەندییە سیاسی و ئابورییەکانیانە و هیچی تر.

کاریگەرییەکی تری ململانێی گروپی بەرژەوەندییەکان لێکترازان و پەرتەوازەبوونی حزبەکان و لاوازبوونی ناوەندەکانی بڕیارە، کە لە دووڕیانە چارەنووسازەکاندا کارەساتی گەورە بەدوای خۆیدا دێنێت

جەمسەری باڵباڵێنەکان، واتە نێچیرڤان، مەسرور، کوڕەکانی تاڵەبانی، کۆسرەت، بەرهەم، نە خاوەنی روئیا و ئایدیۆلۆژیا و پۆلەسی تایبەت بە خۆیانن تا مرۆڤ بڵێت جیاوازی باڵەکانیان لەسەر ئەو بنەمایە بونیاد نراون، نە سەر بە ناوەندی کۆمەڵایەتی هێندە جیاوازن، تا مرۆڤ بڵێت ئینتیما و جیاوازی ئینتیما و ناسنامەی کۆمەڵایەتییەکانی نێوان ئەو کەسایەتییانە وای کردووە ئەوان ببن بە جەمسەر و رابەری باڵەکان. ئەوەی ئەوانەی کردووەتە جەمسەر و دەرکەوتنی باڵەکان لە دەوریاندا توانای ئەو کەسانەیە لە ئیدارەدان و پاراستنی بەرژەوەندی ئەندامی گروپەکانیانە. ئەم توانایە لە توانای فکری و فەلسەفی و ئیداری ئەو کەسانە نەهاتووە، بەڵکو لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە لە رابردوودا توانیویانە بەشێکی بەرچاوی بڕیار و دارایی حزب قۆرخ بکەن.

بە کورتی جگە لە توانایی ئەوانە بۆ پاراستن و رابەرایەتیکردنی گروپی بەرژەوەندییەکان، هیچ فاکتەرێکی تر، لەوانەش جیهانبینی، فەلسەفەی حوکمڕانی، پۆلەسی، ئینتیمای نیشتیمانی نێچیرڤان لە مەسرور و ئەویش لە کوڕەکانی تاڵەبانی و ئەوانیش لە کۆسرەت و ئەمیش لە بەرهەم جیا ناکاتەوە.

ئەم حاڵەتی بەرژەوەندی گروپەکان بە فۆرم و شێوازی جیاواز لە ناو حزبەکانی تریشدا، لەوانەش، گۆڕان، کۆمەڵ و یەکگرتوودا دەبیرنێت. لە ناو ئەو حیزبانەشدا گروپگەلێک لە دەوری سەرکردە یان کەسانی نزیک لە سەرکردەی حزبەکانیان لە شێوەی باڵی جیاوازدا کۆ بوونەتەوە و هاوشێوەی یەکێتی و پارتیش ئەو کۆبوونەوەیە لە سەر بنەمای ئینتیما و ئایدیۆلۆژیا و پۆلەسی نییە و تەنها بۆ پاراستنی بەرژەوەندی و راگرتنی هاوسەنگی نێوان باڵەکانە.

ئەزموونی ململانێ و باڵباڵێنی گروپی بەرژەوەندییەکان کۆمەڵێک کاریگەری نەرێنی قوڵی لەسەر ئەزموونی حوکمڕانی کوردستان و کۆی کۆمەڵگای کوردستانی داناوە. یەکێک لە کاریگەرییە نەرێنییەکان، لاوازبوونی ئینتیمای نیشتیمانی و نەتەوەییە لەناو حیزبەکاندا. لە سایەی باڵباڵێنی گروپی بەرژەوەندییەکاندا، ئینتیما بۆ حیزب و لەوێشەوە بۆ نەتەوە و نیشتیمان جێگای خۆی دەدات بە ئینتیما بۆ گروپێکی بەرژەوەندی و لەوێشەوە بۆ بەرژەوەندییە شەخسی و بنەماڵەییەکان. کاریگەرییەکی نەرێنی تری ململانێی گروپی بەرژەوەندییەکان تەشەنەکردن و فروانبوونی دیاردەی گەندەڵییە. لە لایەکەوە ململانێی گروپی بەرژەوەندییەکان هۆکارێکە بۆ زیادبوونی دیاردەی نیپۆتیزم و دەستەگەرایی. لەلایەکی تریشەوە، هەر ئەو دابەشبوونە لە سەر بنەمای گروپی بەرژەوەندییەکان وای کردووە کە نەتوانرێت لێپرسینەوە و دادگایی بکرێن، چونکە بەردەوام کەسی گەندەڵکار لە لایەن گروپەکەیەوە پشتیوانی دەکرێت و دەپارێزرێت. کاریگەرییەکی تری ململانێی گروپی بەرژەوەندییەکان لێکترازان و پەرتەوازەبوونی حزبەکان و لاوازبوونی ناوەندەکانی بڕیارە، کە ئەمەش لە دووڕیانە چارەنووسازەکاندا کارەساتی گەورە بەدوای خۆیدا دێنێت. نزیکترین نموونەش داگیرکردنەوەی نیوەی خاکی کوردستانە لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧دا. لە سەروبەندی هێرشی هاوبەشی حەشدی شیعەکان و سوپای عێراقی بۆ سەر ناوچە کوردستانییەکان، بەریەککەوتنی بەرژەوەندی و خواستی گروپی بەرژەوەندییەکان و پەرتەوازەیی ناوەندی بڕیاردان هۆکاری سەرەکی بوون لە لەدەستدان و داگیرکرانەوەی ئەو ناوچانە.

 

کۆمێنتی خۆت بنووسە